شستشوی کانال‌های دندان یکی از مهم ترین مراحل درمان ریشه است که در کنار استفاده از وسایل، دو رکن اصلی دبریدمان مناسب کانال ریشه را تشکیل می‌دهند. دبیردمان ابتدایی با وسایل انجام می‌شود و تجزیه و حل شیمیایی بافت‌های باقی‌مانده در اتاقک پالپ و کانال‌ها به کمک شستشو دهنده‌ها میسر می‌شود.
معیارهای انتخاب یک محلول شستشو
حل کردن دبری‌ها و بافت‌ها،سمیت کم، کشش سطحی کم، توانایی لغزنده سازی وسایل، توانایی ضدعفونی کردن کانال، حذف لایه اسمیر، تعداد دفعات و مدت زمان لازم برای اثر بخشی از جمله معیارها در انتخاب یک محلول شستشو دهنده مناسب است. آب مقطر کمترین اثر را داراست. محلول نرمال سالین نیز اگرچه پرکاربرد ترین ماده شستشو دهنده کانال دندان میان دندان‌پزشکان است اثربخشی چندان مناسبی در مقایسه با موادی که در ادامه این مقاله معرفی می‌شوند، ندارد.
هیپوکلریت‌سدیم شستشو دهنده قوی و ارزانی‌ست که توانایی بالایی در حل کردن بافت دارد. محلول‌های سفیدکننده خانگی مانند وایتکس حاوی هیپوکلریت سدیم 25/5 درصد هستند که با همین‌غلظت یا پس‌از رقیق‌شدن با آب استفاده می‌شوند.
از معایب این ماده کشش سطحی بالا و ناتوانی در مرطوب کردن مناسب دیواره‌های عاجی‌ست؛ به‌طوریکه کانال‌های باریک خیلی کم شسته می‌شوند. عیب دیگر هیپوکلریت‌سدیم اثر تحریک‌کنندگی روی بافت‌های اطراف ریشه و احتمال ایجاد حادثه هیپوکلریت‌سدیم است. این مشکل در غلظت‌‌های بالا بیشتر به‌چشم می‌خورد.
محلول هیپوکلریت سدیم را باید در جای خنک و دور از نور خورشید نگهداری کرد. برای اثربخشی بیشتر، باید آن را تا دمای 37درجه گرم کرد اما محلول در این دما پس از چهار ساعت شروع به تجزیه شدن می‌کند.
مطالعات نشان داده‌اند رقیق‌کردن هیپوکلریت سدیم به‌طور معنی داری خواص ضد میکروبی آن را کاهش می‌دهد. هیپوکلریت‌سدیم در غلظت 25/5درصد به راحتی بافت‌های زنده را حل می‌کند و در مدت اثر 5دقیقه در حذف کامل باکتری‌های بی‌هوازی اجباری تقریبا موثر است. این اثر به علت خاصیت قلیایی محلول است.
ترکیب هیپوکلریت‌سدیم با EDTA اثر باکتریوسیدال آن را به‌شکل معنی‌داری افزایش می‌دهد. این اثر احتمالا به‌دلیل حذف لایه اسمیر آلوده توسط EDTA باشد.
EDTA یک عامل chelating است؛ که با یون کلسیم ساختار دندان (مخصوصا عاج) ترکیب شده و آن را از ساختار دندان جدا می‌کنند که منجر به نرم شدن عاج و حذف لایه سمیر می‌شود.
اثر دمینرالیزه کننده این ماده نفوذ پذیری توبل‌های عاجی، کانال‌های فرعی و سوراخ آپیکال را افزایش می‌هد. زمان کار مناسب با EDTA پانزده دقیقه است، پس از ان هیچ عمل chelating بیشتری توسط محلول انجام نمی‌شود. پس باید محلول را هر پانزده دقیقه عوض کرد.
عوامل chelating تنها بافت‌های کلسیفیه را حل می‌کنند و هیپوکلریت‌سدیم فقط مواد آلی را. همراه شدن این مواد، هنگام شستشوی کانال منجر به حذف کامل لایه اسمیر از سطح عاج می‌شود. یکی از نتایج این اتفاق افزایش سیل پرکردگی کانال در صورت استفاده از سیلرهای رزینی مانندAH26 وAH+ است.
یکی از رایج‌ترین مواد شستشو دهنده و لغزنده ساز کانال است که خاصیت chelating کلسیم را داراست. این ماده خمیری شکل حاصل ترکیب EDTA و پراکسید اوره است. این ماده در آب حل نمی‌شود و اگر با هیپوکلریت‌سدیم ترکیب شود به دلیل واکنش هیپوکلریت‌سدیم و پراکسید اوره و تولید حباب در معلق‌شدن دبری‌های عاجی موثر است.
مطالعات نشان می‌دهند با وجود تمیز کردن و شستشوی کانال پس از استفاده از RC-Prep، باز هم مقداری از این ماده در کانال باقی می‌ماند که ممکن است منجر به ریزنشت آپیکالی کانال شود.
کلرهگزیدین در غلظت 2/0 درصد به‌عنوان شستشو دهنده کانال دندان استفاده می‌شود. این ماده اثرات ضد باکتری بالا و سمیت پایین دارد اما اثر حل‌کنندگی بافتی آن کم است. کلرهگزیدین و هیپوکلریت سدیم اثر ضدباکتری مشابهی دارند و هر دو به میزان مشابهی بر استرپتوکوک موتانس و باکتری‌های بی‌هوازی اثر دارند؛ اما استفاده یک‌در میان آنها این اثر را تشدید می‌کند. جالب اینکه اثر ضدباکتری کلرهگزیدین تا ساعت‌ها پس از آماده‌سازی کانال، تا حد مطلوبی حفظ می‌شود اما هیپوکلریت‌سدیم توانایی حفظ این خاصیت را در دراز مدت دارا نیست.
نکات کلیدی در استفاده از مواد شستشو دهنده
- بیشترین تاثیر محلول‌های شستشو هنگامی است که دمای مناسبی داشته باشند و در کانال‌های شکل‌داده‌شده استفاده شوند و زمان کافی برای تاثیر به آنها داده شود. عمق نفوذ سوزن نیز تاثیر زیادی بر کیفیت شستشو دارد. با افزایش عمق نفوذ نواحی بیشتری از کانال شسته می‌شوند اما احتمال خروج مواد شستشو به فضای ورای کانال افزایش می‌یابد.
- به عنوان یک قانون کلی به ازای هر دو یا سه وسیله‌ای که استفاده می‌شود، کانال یک‌بار نیازمند شستشو است. هرچه کانال باریک‌تر، طویل‌تر و آناتومی پیچیده تری داشته باشد تعداد دفعات شستشو باید افزایش یابد.
- سوزن باید در کانال کاملا غیر فعال باشد. نباید به دیواره های کانال گیر کند یا به‌صورت وج به دیواره‌ها فشار بیاورد. هنگام خروج محلول نیز سوزن باید به‌طور مرتب درحال حرکت باشد. محلول شستشو نیز باید آرام در کانال جریان یابد. همگی این ملاحظات از حادثه هیپوکلریت‌سدیم جلوگیری می‌کند.